ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓΝΩΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Οικισμοί
Είναι κεφαλοχώρι στα νότια του Σινιάτσικου. Ονομάσθηκε Εράτυρα το 1928 από τοπωνύμιο του Στράβωνα που ούτε έχει ταυτοποιηθεί, ούτε είναι γνωστό αν ήταν πόλη ή περιοχή της Άνω Μακεδονίας. Η ονομασία όμως είναι αρχαιοπρεπής, καμάρι των Σελιτσιωτών, που είναι γνωστοί ψωροπερήφανοι (‘Ψωρομπέηδες’). Η ετυμολογία της ονομασίας Σέλιτσα δεν είναι γνωστή. Ίσως να προέρχεται από την αρχαιοελληνική ρίζα σελ- (ελ-, ή αλ που σημαίνει πηδώ χορεύω). Πολλά αρχαιοελληνικά τοπωνύμια προέρχονται από την ρίζα αυτή, όπως η Ελίμεια (Δ. Μακεδονία) και η Ελλοπία, περιοχή γύρω από την Δωδώνη (με κατοίκους τους Σελλούς ή Ελλούς, βλέπε και Salii Ρωμαίων), που έδωσε το όνομά της και στην Ελλάδα. Τα χωριά γύρω από την Δωδώνη ονομάζονται (τα) Σέλτσιανα ή Σέλτσανα. Ίσως προέρχεται από τη σέλα (λατινικά sella, ρίζα αλ-) ή το σέλωμα. Τέλος, ίσως είναι σλαβικής προέλευσης από το selo=χωριό. Χωριά με όμοια ρίζα υπάρχουν πολλά, π.χ. Σέλιτσα στην Μεσσηνιακή Μάνη (σήμερα ονομάζεται Βέργα), Σέλιανη (Σούλι), Σελιανίτικα/Σελιάνα/Σέλιτσα (Αχαϊα), Σελίτσα (Λακωνία), Σέλιτσα (Ναυπακτίας), Σελίνιτσα (Μεσσηνία), Σελιτσάνη (Λαρίσης). Η σημερινή επαρχία Βοϊου αποτελούσε επί Τουρκοκρατίας τον καζά Ανασελίτσης. Χωριό Nova Selitza υπάρχει στην Βεσσαραβία και χωριά με το όνομα Novo Selo (Νέο χωριό) υπάρχουν στην FYROM και στην Βουλγαρία.
Χάρτης Εράτυρας.
Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κτίστηκε στην σημερινή της θέση. Η περιοχή όμως κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους. Στην οχυρή θέση ‘Κτίσματα’, υπάρχουν ερείπια πολύ μεγάλου τοιχισμένου χώρου, ίσως από την προϊστορική εποχή. Η θέση, στα σύνορα Ορεστίδας και Ελίμειας, οχυρώθηκε και αργότερα. Ορισμένοι την ταυτίζουν με το οχυρό ‘Πέλεκον’ που έχτισε ή ανακαίνισε στην περιοχή ο Ιουστινιανός, όπως αναφέρει ο ιστορικός Προκόπιος. Παραφθορά αυτού είναι ίσως και το ‘Πέλκα΄, γειτονικό χωριό που, ίσως ανιστόρητα, το 1928 μετονομάσθηκε σε ‘Πελεκάνο’. Στην περιοχή Μαγούλα υπάρχει ρωμαϊκός οικισμός που δίνει τακτικά τροφή σε λαθρανασκαφείς, όπως και ο οικισμός στο ‘Βαρκό’, δίπλα στον ποταμό Μύριχο. Η Εράτυρα γνώρισε μεγάλη άνθηση τον 17ο και 18ο αιώνα με τουλάχιστον 4000 κατοίκους (όταν η Κοζάνη είχε περίπου ίδιο ή μικρότερο μέγεθος) και με θαυμαστό Ελληνικό σχολείο ήδη από το 1690. Σελιτσιώτες έμποροι και κιρατζήδες έφθαναν μέχρι την Βιέννη, την Βουδαπέστη και την Βλαχιά και έκτιζαν αρχοντικά στο χωριό τους. Εξαιτίας των επιθέσεων Τουρκαλβανών και της κακοδιοίκησης του Αλή Πασά, η Σέλιτσα άρχισε να φθίνει ήδη από τον 19ο αιώνα. Είχε πολλούς ξενιτεμένους που διέπρεψαν κυρίως στην Βλαχία (Βουκουρέστι, Κραϊόβα, Γαλάτσι, Κωνστάντζα στην σημερινή Ρουμανία). Εκεί τους επισκέφθηκε 2-3 φορές ο Ιερέας Αγαθάγγελος στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως ο ίδιος αναφέρει στα απομνημονεύματά του, για να συγκεντρώσει χρήματα με έρανο για την λειτουργία των σχολείων και την ανέγερση του ονομαστού κωδωνοστασίου του Αγίου Γεωργίου. Στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν φημισμένο καπνοχώρι, με ειδική επίσημα αναγνωρισμένη ονομασία κατηγορίας καπνών ‘Σέλιτσα’ και αξιοθαύμαστο συνεταιρισμό. Δυστυχώς την αναλαμπή της δεκαετίας του 30 (που άφησε σπίτια με ένα ξεχωριστό στυλ στο χωριό) ακολούθησε η δίνη της Κατοχής, του εμφύλιου και της μετανάστευσης και ο πληθυσμός μειώθηκε δραστικά. Σήμερα η κατάσταση δεν έχει σταθεροποιηθεί, αν και οι Σελιτσιώτες περιμένουν καλύτερες μέρες. Το χωριό έχει ένα πολύ καλό ξυλόγλυπτο τέμπλο στον Άγιο Γεώργιο και περισσότερες από 20 εκκλησίες, πολλές εικονογραφημένες (όπως του Αγίου Νικολάου και Παναγίας). Επίσης έχει λαογραφικό μουσείο. Ξεχωριστή εκδήλωση είναι τα Σούρβα (βράδυ 30ης Δεκεμβρίου) και τα καρναβάλια (‘Μπουμπουσιάρια’) που γίνονται κάθε χρόνο στις 2 Ιανουαρίου με πολύ κέφι και κλαρινάτη μουσική.
Σιάτιστα
Η Σιάτιστα με 6000 κατοίκους είναι αδιαμφισβήτητα η πρωτεύουσα της επαρχίας Βοίου και έχει όλες τις σχετικές διοικητικές υπηρεσίες. Είναι χτισμένη γύρω στο 1400 σε άβολο μέρος, στις προσήλιες και άνυδρες πλαγιές του βουνού Βέλλια (1685 m), που θυμίζουν κρανίου τόπο.
Χάρτης Σιάτιστας.
Κάτω από την πίεση των Τούρκων Κονιάρων που κατέλαβαν τις νοτιοανατολικές κοιλάδες, οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στην κάτω συνοικία (‘Γεράνεια’) και μετά στην πάνω (‘Χώρα’). Μεταξύ τους, παλιά, μεσολαβούσε κενός χώρος στον οποίο βρέθηκαν και προϊστορικοί τάφοι. Μετά τα Ορλωφικά εγκαταστάθηκαν στην πόλη Μοσχοπολίτες, ακόμα και Μωραίτες. Μετά την καταστροφή του Σουλίου ήρθαν και μερικοί Σουλιώτες. Η πεδινή περιοχή της Σιάτιστας (Στενά Μπάρας ή Μπουγάζι) ήταν ανέκαθεν σημαντικός άξονας που ένωνε την Ήπειρο, Γρεβενά και Καστοριά με την Κεντρική Μακεδονία και την Κωνσταντινούπολη. Παλιότεροι οικισμοί που εγκαταλείφθηκαν, άγνωστο γιατί, ήταν το Πέτροβο, κοντά στον Φαρδύκαμπο (στην διασταύρωση Γρεβενών) και στην περιοχή Τσερβένα στον Βούρινο. Το ξερό μέρος έσπρωξε τους Σιατιστινούς στο εμπόριο. Ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα οι Σιατιστινοί κιρατζήδες έφταναν στα Γιάννενα, στο Δυρράχιο και, από εκεί, στην Βενετία. Αργότερα έφταναν μέχρι την Βιέννη, Λειψία, Μόσχα και Βουδαπέστη, κουβαλώντας το περίφημο λιαστό κρασί, ρακί και γούνες. Ο Πουκεβίλ την αναφέρει σαν παράδεισο ηρεμίας, αξιομίμητο πρότυπο ενότητας για τους χριστιανούς της Ανατολής, μιας και πολλοί Σιατιστινοί έμποροι επηρεάστηκαν από την Γερμανική ευθύτητα, αποτέλεσμα των εμπορικών τους επαφών με την Γερμανία! Τον 18ο αιώνα υπήρχαν περίπου 200 εμπορικοί οίκοι στην Σιάτιστα. Δικαιολογημένα λοιπόν ονομαζόταν ‘φλωροχώρι’ και ήταν από τους πρώτους στόχους των Τουρκαλβανών ληστών που, όμως, ποτέ δεν το πάτησαν. Οι έμποροι έχτιζαν ψηλά αρχοντικά με όμορφες τοιχογραφίες, τζάκια και βιτρό. Σήμερα, ευτυχώς σώζονται σε καλή κατάσταση πολλά από αυτά, με σπουδαιότερα του Νεραντζόπουλου, του Μανούση και της Πούλκως, τα οποία είναι επισκέψιμα, μετά από συνεννόηση με τον μοναδικό φύλακα τους. Πολλοί Σιατιστινοί υπήρξαν ευεργέτες, χτίζοντας σχολεία και νοσοκομεία, μια παράδοση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το πιο σύγχρονο νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης είναι δωρεά του Σιατιστινού Παπαγεωργίου. Οι Σιατιστινοί διέπρεψαν και στα γράμματα και στα όπλα. Η πρώτη Ελληνική εφημερίδα βγήκε το 1790 στην Βιέννη από τους Σιατιστινούς αδελφούς Μαρκίδες Πούλιου με τον τίτλο ‘Εφημερίς’. Στα σχολεία της πόλης δίδαξαν σπουδαίοι δάσκαλοι όπως ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, Ζιτσαίος, Σχολάριος, Βάρκοσης, Παπαρίζος. Σταθμό στην πνευματική ζωή της πόλης ήταν η ίδρυση με δωρεά του Τραμπάντζειου Γυμνασίου το 1888. Ο συμμάρτυρας του Ρήγα Θεοχάρης Τουρούντζιας και ο αγωνιστής του 1821 Ν. Κασομούλης κατάγονταν από την Σιάτιστα. Η Σιατιστινή καπετάνισσα Περιστέρα ήταν φόβητρο των Τούρκων κατά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-78. Η πόλη απέκρουσε με επιτυχία πλήθος επιδρομών Τουρκαλβανών και ποτέ δεν πατήθηκε, χάρις στον ηρωισμό των κατοίκων και την ετοιμότητα Σιατιστινών οπλαρχηγών, όπως ο Νιόπλιας. Ο ταγματάρχης Μηχανικού Ν. Σχινάς, αφού εκθειάζει την πολεμική ανδρεία των Σιατιστινών και τους αγώνες τους εναντίον των Τουρκαλβανών, αναφέρει το 1886 ότι η πόλη έχει 3000 οικογένειες και μπορεί να οπλίσει περίπου 1500 άνδρες. Η Σιάτιστα είχε δυναμική συμμετοχή στον Μακεδονικό αγώνα με οπλαρχηγούς, όπως ο καπετάν Περδίκας και ο Θωμάς Καράτζιας. Η πόλη ελευθερώθηκε το 1912. Τότε έγινε και η μάχη της Σιάτιστας, στις 4/11/1912. Κατά την διάρκεια της Κατοχής, στις 6/3/1943 έγινε η μάχη του Φαρδύκαμπου στην διασταύρωση του δρόμου από Κοζάνη προς Καστοριά/Γρεβενά. Σιατιστινοί και άλλοι Βοϊώτες και Γρεβενιώτες άτακτοι αιχμαλώτισαν ολόκληρο Ιταλικό τάγμα δυνάμεως 603 (!) ανδρών που ξεκίνησε από τα Γρεβενά να καταλάβει την Σιάτιστα.
Η πόλη γνώρισε νέα ακμή την δεκαετία του εβδομήντα, όταν, μαζί με την Καστοριά, είχε το μονοπώλιο γούνας σε όλη την Ελλάδα. Οι φημισμένες γούνες, φτιαγμένες με μεράκι από μικρά κομματάκια, εξάγονταν σε όλο τον κόσμο, φέρνοντας πλούτο (και νεοπλουτισμό) στην πόλη. Τότε έγιναν και οι μεγαλύτερες καταστροφές του παραδοσιακού ιστού της πόλης. Ευτυχώς η πόλη άντεξε. Σήμερα η γούνα φθίνει και η Σιάτιστα που προσπαθεί να αναπτυχθεί σε νέες βάσεις.
Βλάστη (Μπλάτσι)
Χορός Βλάστης.
Η Βλάστη είναι ένα τυπικό ορεινό χωριό με μεγάλο ιστορικό παρελθόν. Κτίστηκε κατά την Τουρκοκρατία στα τέλη του 16ου αιώνα από πρόσφυγες μετά την καταστροφή της γειτονικής Σισανιουπόλεως (σημερινό Σισάνι). Βρίσκεται σε οροπέδιο στα 1200m, σε πέρασμα ανάμεσα στην Ελίμεια και την Εορδαία, αθέατο στους Τουρκαλβανούς διώκτες των χριστιανών. Η θέση της ευνοεί το χιόνι: Ο Ν. Σχινάς αναφέρει ότι κατά τους χειμώνες 1883-85 το χιόνι κάλυψε τα σπίτια!. Δέχθηκε πρόσφυγες από την Μοσχόπολη, το Λινοτόπι και άλλα Γραμμοχώρια γύρω στο 1770, όταν τα βλαχοχώρια αυτά καταστράφηκαν από τους Τουρκαλβανούς μετά τα Ορλωφικά. Οι Μοσχοπολίτες έφεραν μαζί τους και τέμπλο από την πατρίδα τους (το τέμπλο του Αγίου Νικολάου). Ο πληθυσμός είναι μεικτός από Έλληνες και Ελληνόβλαχους. Η Βλάστη γνώρισε τεράστια ακμή κατά τον 19ο αιώνα. Είχε γύρω στους 6000 κατοίκους και Ελληνικά σχολεία. Οι κιρατζήδες της (μεταφορείς της εποχής με καραβάνια μουλαριών) έφθαναν μέχρι την Βιέννη και το Βουκουρέστι. Οι αρχιτσελιγκάδες είχαν ο καθένας χιλιάδες γιδοπρόβατα (με προτίμηση στα γίδια, ο Σχινάς αναφέρει 50000 αιγοπρόβατα!), εκατοντάδες βόδια και πολλά άλογα που έβοσκαν στις πλαγιές του Σινιάτσικου (που φυσικά έγινε σπανός). Οι αργυροχρυσοχόοι είχαν τέτοιες ικανότητες και τέχνη, ώστε μπορούσαν με επιτυχία να κάνουν ακόμα και κάλπικα φλουριά και λίρες. Οι έμποροί της άκμασαν στην Βλαχία και την Αυστροουγγαρία. Αρκετοί από αυτούς έγιναν τοπικοί και/ή εθνικοί ευεργέτες, όπως ο Μπέλλιος, Δούμπας, Δόσιος, Θωμαϊδης και άλλοι. Χάρις στο κληροδότημα του Βέλλιου, βελτίωσα το φοιτητικό μου εισόδημα και μου έμειναν και κάτι λίγα λεφτά για βόλτες ενημέρωσης στην Ευρώπη (ελπίζω να προέβλεπε ο ευεργέτης και τέτοια χρήση των τόκων του κεφαλαίου του). Ξέρετε μήπως ότι και την περίφημη Musikverein της Βιέννης, ο μαικήνας Δούμπας την εμπνεύσθηκε; Για του λόγου το αληθές υπάρχει και ένα δρομάκι, η Dumbastrasse εκεί δίπλα. Οι κακές γλώσσες λένε ότι η Αυστριακή κυβέρνηση ζήτησε να μην μπει η Βλάστη στον Καποδίστρια και να μείνει αυτόνομη κοινότητα. Οι Μπλατσιώτες διέπρεψαν και στα όπλα. Ο οπλαρχηγός της επανάστασης του 1821 στην Μολδοβλαχία Ι. Φαρμάκης ήταν Μπλατσιώτης. Επίσης οι οπλαρχηγοί Η. Φαρμάκης και Κ. Μουρίκης ήταν Μπλατσιώτες. Αν προσθέσουμε σε όλους αυτούς δύο πρωθυπουργούς στην Σερβία, τρεις βαρόνους και υπουργούς στην Αυστροουγγαρία, δύο υπουργούς στην Ρουμανία, έναν ακαδημαϊκό και πλήθος (!) πανεπιστημιακών δασκάλων και άλλων ψιλών, βλέπουμε ότι η Βλάστη έγραψε παραπάνω από το αναλογούν μερίδιό της στην Ελληνική ιστορία. Της αξίζει λοιπόν καλύτερο μέλλον.
Γαλατινή (Κοντσκό)
Η Γαλατινή ιδρύθηκε γύρω στο 1400, λίγο μετά την εγκατάσταση των Τούρκων στην περιοχή από κατοίκους των τριγύρω ορεινών περιοχών. Είναι χτισμένη σε αθέατο κατάξερο οροπέδιο, όπως περίπου και άλλα χωριά-καταφύγια στην περιοχή. Επιγραφή σε εκκλησία μαρτυρούσε έτος κατασκευής 1424. Στην περιοχή υπάρχουν ερείπια κάστρου στην θέση ‘Καστρέλι’. Στο Παλιοχώρι βρέθηκε μυκηναϊκός πέλεκυς που μαρτυρεί ότι ο χώρος κατοικήθηκε από πολύ παλιά. Στην σημερινή περιοχή της Γαλατινής υπήρχαν άλλοτε τρία ακόμη χωριά, ο Πεκρεβενίκος, η Γκράτσιανη (ίσως από το ρωμαϊκό Γρατιανή) και το Παλιοχώρι (Γογουντσκό). Αποδεδειγμένα και σύμφωνα με μαρτυρίες και τα τρία καταστράφηκαν από Τουρκαλβανούς ληστές, που ήταν μάστιγα την εποχή της Τουρκοκρατίας και ζούσαν από την ληστεία. Οι κάτοικοί τους πήγαν στην Γαλατινή ή στην Εράτυρα ή στην Βλάστη. Μάλιστα η περιοχή του Παλιοχωρίου και τα δικαιώματα βοσκής σ’ αυτό ήταν μόνιμη αιτία έριδας ανάμεσα στα δύο χωριά, μέχρι πρόσφατα. Έμεινε παροιμιώδης η φράση ‘Τίνος είναι το Παλιοχώρι;’ η οποία παλιότερα ήταν αρχή καυγάδων και τώρα αστεϊσμών ανάμεσα στους ‘Ψωρομπέηδες(Σελιτσιώτες) και τα ‘Αγρ(ι)όσκυλα’ (Κοντσιώτες). Οι Γαλατινιώτες δικαιούνται το παρατσούκλι αυτό: μόνο το χωριό τους και η Σιάτιστα δεν πατήθηκαν ποτέ από Τουρκαλβανούς. Και οι δύο είχανε λησταντάρτες για φύλακες, τον Νιόπλια η Σιάτιστα και τον ξακουστό Νταβέλη η Γαλατινή. Την εποχή του Αλή Πασά, το χωριό είχε οπλαρχηγό τον ιερέα Παναγιώτη Οικονομίδη. Αργότερα, κατά τον Μακεδονικό αγώνα, στην περιοχή έδρασαν οι οπλαρχηγοί Γ. Δούκας (με παρατσούκλι ‘Νταβέλης’, συνώνυμο με τον νοτιοελλαδίτη ληστή Νταβέλη) και Π. Τσιόκας (‘Αλαμάνης’). Ήταν γνωστή η έχθρα των Γαλατινιωτών με τους φοβερούς Κονιάρους που κατοικούσαν στα κοντινά πεδινά Καραγιάννια. Γράφει ο Ιερέας Αγαθάγγελος από την Σέλιτσα στα απομνημονεύματά του το 1909: ‘αποτελείται το γε νυν από 240 οικογενείας καθαρώς Ελληνικάς διακατεχομένας υπό δαψιλών μορίων ευρωστίας και φιλομουσίας’! Οι κάτοικοι της Γαλατινής παρέμειναν έως τώρα και εύρωστοι και φίλοι του κλαρίνου. Το χωριό μπορεί να μην διέπρεψε στα γράμματα, αλλά έβγαλε ξακουστούς μαστόρους που ακόμα και σήμερα χτίζουν σε όλο τον νομό και, παλιότερα, έφταναν στις άκρες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είχαν δε και δικιά τους συνθηματική γλώσσα, τα ‘Κουδαρίτικα’, για να μην τους καταλαβαίνουν οι εργοδότες τους. Θα μπορούσαν να χτίσουν πιο όμορφα το ίδιο τους το χωριό (βέβαια ποτέ δεν είναι αργά, άρχισαν ήδη να γίνονται κάποια βήματα). Έκαναν την δεκαετία του 50 ένα τεράστιο έργο ύδρευσης του χωριού (‘γκιρίζι’) από την Μπέστιανη (δίπλα στα Νάματα, περίπου δεκαπέντε χιλιόμετρα μακριά) μέχρι το χωριό τους με προσωπική εργασία και γλίτωσαν (σχεδόν) από την δίψα.